Azerbaycan

1990 yılların başında Azerbaycan Cumhuriyetine karşı yalan iddialar ileri sürerek, uluslararası hukuk normlarını açık şekilde ihlal ederek BM üye devletleri tarafından tanınmış topraklarımızın yüzde 20’si Ermenistan tarafından işgal edilmiş Ermeni silahlı güçleri milli kültür acımasızca tahrip etmişler.

İşgal edilmiş bölgede insan meskenlerinden olmuş ünlü Azıh ve Tağlar mağaraları, Karaköpek, Üzerliktepe  kurganları bugün askeri amaçlarla kullanılarak dağıtılmaktadır. Hocalı, Ağdam, Ağdere, Füzuli, Cebrayıl ilçelerindeki kurganların yanı sıra işgal olunmuş Şuşa, Laçın, Kelbecer, Gubadlı, Zengilan, Füzuli ilçelerindeki mezarlıklar, türbeler, mezar üstü abideler, camiler, mabetler, Kafkas Albanyası’na ait abideler ve diğer milli abidelerimiz mahvedilmektedir. Şuşa tarihi mimarlık koru alanında Ermeniler Aşağı ve Yukarı Gövherağa, Köçerli, Merdinli, Cuma camilerini, dahi bestekar Üzeyir Hacıbeyov’un, profesyonel vokal sanatının banisi Bülbül’ün ev müzelerini, Hurşud Banu Natevan’ın sarayını, Firudin Bey Köçerli’nin, Zöhrabbeyovların malikanelerini, şair, ressam, alim Mir Mövsüm Nevvab’ın evini, koru şehrin Şark mimarisi özelliklerini yansıtan milli üslupta inşa edilmiş çok sayıda evleri, buradaki kadim mezarlığı, büyük Azerbaycan şairi, Karabağ  hanının veziri M. P. Vagif’in türbesini, Ağdamda Penah Hanın imaretini, Cuma Camisini, Laçın ilçesinde Hamza Sultan ve Soltan Ahmed saraylarını, camileri, ziyaretgah ve ibadetgahları, taş heykelleri, eski mezarları, kurganları, tarihi abide olan yaşayış binalarını dağıtmış, taşınabilir kültür abidelerini Ermenistan’a taşımışlar.

İşgal bölgelerinde maddi kültür abidelerinin dağıtılması süreci bugün de devam etmektedir. İşgalciler geniş çaplı, amatör kazıma  çalışmaları yürütürken, kurganları dağıdır, yağmaladıkları bulguları Ermenistan’a taşımaktadırlar. Ermeni terörcüleri tarafından işgal edilmiş Dağlık Karabağ ve civar ilçelerde 13 dünya çaplı (6 mimarlık ve 7 arkeoloji), 292 ülke çaplı (119 mimarlık ve 173 arkeoloji) ve 330  yerel çaplı (270 mimarlık, 22 arkeoloji, 23 bahçe, park, anıtsal ve hatıra abideleri, 15 dekoratif sanat numunesi) tarih ve kültür abideleri kalmıştır. Bunlarla birlikte işgal edilmiş arazilerde 40 binden fazla eşyanın toplandığı 22 müze, 4,6 milyon kitap potansiyeline sahip 927 kütüphane, 808 kulüp, 4 tiyatro ve 2 konser tesisi, 8 kültür ve dinlenme parkı, 4 resim galerisi, 85 müzik okulu, 103.2 bin mobilya, 5640 çalgı aleti, 481 sinema donanımı, 20 adet film kamerası, 423 video teyp, 5920 takım milli bay ve bayan giysileri, 40 takım ses yükseltici, 25 iri ve 40 küçük çaplı gösteri sahnesi işgal altında kalmıştır.

Değerini belirlemek imkansız taşınmaz tarih ve kültür abideleri dışında Azerbaycan’ın uğratıldığı toplam zarar 23 trilyon 680 milyon manat veya 6 milyar 71 milyon ABŞ dolarıdır. 

Eski Sovyetler Birliğinin tek Ekmek Müzesi şehir bombardıman edildiği sırada yerle yeksan edilmiş, dünya şöhretli Kelbecer tarih bölge müzesinin yaklaşık 13 bine, Laçın tarih bölge müzesinin 5  binden fazla kıymetli ve nadir eşyası Ermenistan’a taşınmıştır.

Şuşa’nın işgal edilmesi sonucunda manevi kültürümüze de ağır zarar verilmiştir. Sadece Şuşa şehrinde 8 müze, 31 kütüphane, 17 kulüp, 8 kültür evi dağıtılmış, viran edilmiştir. Şuşa şehrinin tarihi müzesinden yaklaşık 5 eşyası, Azerbaycan Halısı ve Uygulamalı Halk Sanatı Devlet Müzesi Şuşa şubesinin, Devlet Karabağ Tarihi Müzesinin yaklaşık 1000 eşyası, profesyonel Azerbaycan musikisinin banisi, bestekâr Üzeyir Hacıbeyov’un (300’den fazla eşya), vokal sanatımızın temelini koymuş büyük ses sanatçısı Bülbül’ün (yaklaşık 400 adet eşya), ünlü musikici ve ressam Mir Mövsüm Nevvab’ın (100’den fazla eşyası) hatıra müzelerinin, Ağdam tarih bölge müzesinin (2 binden fazla eşya), Gubadlı tarih bölge müzesinin (3 binden fazla eşya), Zengilan tarih bölge müzesinin (yaklaşık 6 bin eşya) eşyaları yağmalanmıştır. Ünlü Azerbaycan  musikicisi Kurban Pirimov’un Ağdam ilçesindeki müzesi, Cebrayıl, Füzuli, Hocalı ilçelerinin tarih bölge müzeleri de dağıtılmıştır.

Ermenilerin yağmaladıkları müzelerde Azerbaycan halkının tarihi ve kültürüyle ilgili kıymetli eşyalar, resim ve heykeltıraşlık eserleri, dünya şöhretli Azerbaycan halıları, halı ürünleri, Azerbaycan’ın  ünlü  şahsiyetlerinin hatıra eşyaları, diğer kıymetli malzemeleri vardı. Şuşa, Laçın ve Gubadlı resim galerilerinin Azerbaycan’ın görkemli ressam ve heykeltıraşlarının eserleri mahvedilmiştir. 

Ermeni işgalcileri Azerbaycan musikisinin önde gelenlerinden Üzeyir Hacıbeyov’un ve Bülbül’ün, ayrıca şaire Hurşud Banu Natevan’ın heykellerini Şuşa şehrinden Ermenistan’a götürmüşler. Bu abideler her türlü ahlak normlarına aykırı bir şekilde kurşuna dizilmiş ve ağır silahlarla tahrip edilmiştir. Bu abideler çok büyük zorluklarla elde edilerek Bakü’ye getirilmiş ve halen Güzel Sanatlar Müzesinde sergilenmektedir.

Azerbaycan halkının mahvedilmiş sanat abidelerinin, kıymetli kültür servetinin değerini belirlemek mümkün değildir.  Azerbaycan halkının kültür mirası beşer medeniyetinin ayrılmaz parçası olduğu için Azerbaycan Cumhuriyetinin sınırları içinde halkın yüzyıllar öncesinden günümüze kadar ulaşmış tarih ve kültür abidelerinin  korunması  uluslararası öneme sahip bir  sorundur.

Azerbaycan Cumhuriyetinin işgal olunmuş topraklarında Ermeni işgalcilerinin keyfi davranışları tarih ve kültür abidelerinin dağıtılması ve tahrip edilmesi Silahlı Çatışmaz Zamanı Kültür Değerlerinin Korunmasına İlişkin 1954 tarihli Lahey Sözleşmesine, Arkeoloji Mirasın Korunmasına İlişkin 1992 tarihli Avrupa Sözleşmesine, Dünya  Kültür ve Doğal Mirasın Korunmasına İlişkin UNESCO’nun 1972 tarihli Sözleşmesine aykırıdır.