Azerbaycan

  

Çarlık Rusyası koruması altında ermeni devletinin kurulması, ermenilerin İran ve Türkiye`den Rusya`nın işgal ettiği topraklara göçürülmesi rastgele olay değildi, ermeni-rus ilişkilerinin doğal sonucu idi. Bu ilişkilerin temelini rus ve ermeni edebiyatı tarihinde tebliğ edildiyi gibi sadece ticaret ilişkileri değil başlıcası Doğu`nun müslüman devletlerine, özellikle Türkiye`ye XVIII.yy. itibaren Azerbaycan`a karşı düşmenlık ilişkisinin yaranmasına ortam sağlıyordu. Ermeni-rus ilişkileri çarlık Rusyası`nın Kazan (1552) ve Heşterhan`ı (1556) işgal etmesi, Rusya-Türkiye savaşları (1635-1639, 1711, 1768-1774, 1787-1791 ve s) ile giderek daha da büyümüş, onun Hazar Denizi sahili toprakları işgal etme çabası ile daha da bu bağlar güçlenmiştir. Bu olaylar zamanı ermenilerin çarlık Rusyası  arazilerine göçürülmesi ve burada ermeni yerleşim yerlerinin oluşturulması işlemlerine başlatılır. Bu işte I Pyortr`un ermenilerle ilgili devlet kararı (10 ekim 1724) büyük öneme sahiptir. Sözkonusu fermana göre ermenilerin çarlık Rusyası`nın işgal ettiği topraklara yerleştirilmesi ve burada ermeni yerleşim yerlerinin salınması için gereken yerlerin (toprakların) ayrılmasına izin verilirdi. I Pyotr`un bu politikası onun devamcıları tarafından gelecekte de yürütülürdü. 1804-1813 yılları arasında Rusya-İran savaşında Rusya`nın zafer kazanması ve Azerbaycan`ı bölüştürülmesine neden olan Gülüstan Anlaşması ermenilerin göçürülmesi ve birleştirilmesi politikasının yürütülmesi bunu bir daha kanıtladı. 1826-1828 yılları arasında Rusya-İran Savaşı zamanı İrevan `ın işgalindne sonra bu planı uygulamağa başlanıldı.Ermeni katalikosu Nerses Aştaraketsi göçürme hakkında proje düzenledi. A.S.Griboyedov da projenin düzenlenmesi ve uygulanmasında büyük katkı sağladı. Nerses 1827 yılının Kasım ayında ermenilerin göçürülmesi operasyonuna başkanlık etmek için Peterburg`dan davet edilmiş ve bu zaman tebriz`de olan Yegiazar Lazaryan`a yazmıştır:` Şimdi ben ermeni halkının sadakatli mudaafaçıs Sayın A.S.Griboyedov`dan esir hristiyanlarla ilgili ricamı unutmamasını ve onları bulundukları her yerde rus ağalığının güçlü bayrağı altına kabul edilmelerini rica ettim. Ayrıca bütün İran ermenileri ile ilgili Sayın A.S.Griboyedov`dan rica ettim ve şimdi tekrar yazıp rica ediyorum: Lütfen İvan Fyodoroviç Paskoviç`i buraya görevlendiresiniz ki, barışı zamanı İran yönetimindeki şehir ve köylerde yaşayan ermenielrin Büyük Rusya İmparatorluğu altında bağımsız şekilde kendi vatanı Ermenistan`a dönmek hakkındaki maddeyi sözleşmeye eklemeği unutmasın`. 10 Şubat 1828 yıl tarihinde imzalanan türkmençay Anlaşması`nın XV maddesinde ermenilerin göçürülmesinden bahs edilirdi. Bu maddede:` şah hazretleri, Azerbaycan adlı vilayetin bütün halkı ve memurlarına affedildiklerini bildirir... Bundan başka o memur ve halkın bugünden itibaren ailesi ile İran vilayetinden Rusya`ya serbest geçmek, hukumet ve memurlar tarafından herhangi bir engel olmadan onların malına, mülküne ve eşyalarına hiçbir gümrük vergisi koyulmadan, menkul mallarını beraberinde götürmek ve satışını gerçekleştirmek için bır yıl süre tanıyor. Gayri menkullerin ise satışı veya onunla ilgili gönüllü (kendi isteği ile) olarak karar vermeleri için beş yıllık süre belirlenir`.
Ermenilerin yerleştirilmesini organize etmek için İrevan ve Nahçivan`da göçürme komiteleri kuruldu. Göçgünlere büyük imtiyazlar verildi: onlar 6 yıl sürecine vergi ve yükümlülükten serebst bırakıldı, onlara İran`dan alınan tazminat hesabına para verildi ve s. Bazı hazırlık önlemleri alındıktan sonra ermenilerin göçürülmesi opaersyonu gerçekleştirildi. Iran`dan göçürülmüş ermenilerin sayısı 40-50 bin idi. 1828-1829 yılları arasındaki Rusya-Türkiye Savaşı zamanı ve savaş sonrası Türkiye`den 90 bin ermeni ailesi göçürüldü. İran, türkiye ve diğer doğu ülkelerinden ermenilerin çarlık Rusyası`na göçürülmesi operasyonu sonraki devirlerde de gerçekleştirlmeye başlanıldı. Göçürülmenin ana yönü Zagafkasya idi.1911 yılında N.İ.Şarov yazırdı:` Şuan Zagafkasya`da yaşayan 1 milyon 300 bin ermenilerin 1 milyondan çoğu ülkenin yerel halkına ait değil ve bizim tarafımızdan göçürülmüştür`. Ermeniler Zakafkasya`ya yerleştirilirken onların nereye yerleştirileceğine büyük önem verilirdi.A.S.Griboyedov yazırdı: ` Bütün ermenileri Rus askerlerinin işgal ettikleri bölgelerden-Tebriz, Hoy, Salmas, Marağa`dan Nahçivan, İrevan ve Karabağ` a göçürülmesi gerekiyor`. O`nun bu tavsiyesi gereken şekilde uygulanırdı. N.Şavrov yazıyordu:` Ermeniler ermeni halkıın çok az sayıda oldukları Yelizavetpol ve İrevan guberniyası (vilayet)nın en gözel hazine topraklarında eyrleştirildi. Ermeniler Yelizavetpol vilayetinin dağlık bölgesi (Yukarı Karabağ) ve Göyçe Gölü kıyısında yerleştirildi`. Böğlece ermenielrin göçürülmesi ile yukarıda yazılı arazilerin etnik içeriği değiştirilmeğe başlanıldı.1823 yılına ait bilgilere göre Karabağ vilayetinin yaklaşık 20 binlik halkından toplam 1.5 bini ermeniler idi. Yerleştirmeden sonra halkın etnik terkibi keskin şekilde değişti. 1832 yılda Azeriler Karabağ halkının %64.8`ni, ermeniler %34.8`ni oluşturyordu. Bu politika kasıtlı şekilde yürütülürdü. XIX y.y`ın 80`li yıllarında Şuşa`da Azeriler %41.5, ermeniler ise %58.2` idiler. 1897 yılnıda Rusya`da halkın listeye alınması zamanı bu rakam %45-53, 1917 yılında % 40.2-52.3 olmuştur. 1918-1920 yıllarında Ermenistan Cumhuriyeti tarafından Azerilere karşı gerçekleştirilen katliamlar Karabağ`ı da kapsamaktaydı. 1923 yılında Yukarı Karabağ Özerk Cumhuriyeti`nun kurulması zamanı büyük tarihi adaletsiliğe yol verildi, Karabağ`ın dağlık ve düzenlik bölgeleri yapay şekilde bir-birinden koparıldı, ermenilerin konsilidasyonu için sağlıklı ortam sağlandı, Azerilerin nüfus istatistik durumuna citti darbe vuruldu, 1926, 1959, 1970 ve 1979 yıllarında gerçekleştirilen nüfusun listeye alınması zamanı DKÖC`de Azerilerin ve ermenilerin %10.1-89.1,%13.8-84.4, %18.1-80.5, %23.0-75.9 olduğu görülmüştür. Yukarı Karabağ ermenileri 1978 yılında yerleştirilmelerinin 150 yıllık yıldönümünü kutlamak için Mardakert-Ağdere bölgesinin Marağaşen-Leninavan köyünde özel abide koyulmuştur.
Ermenielrin göçürülmesi ister Ermensitan isterse Rusya`nın siyasi ilgilerine uygun idi. Binlerce ermeni her iki devletin bu fesatcı siyasetinin kurbanları olmuştur.ekonomik çıkarla ilgili konularda çok kurnazca davranan ermeniler bu siyasi oyunlarıın acılı sonuçlarından ders almamış, Rusya ve Ermenistan yönetimcilerinin onlar için hazırladığı fitne ve ihanet rolünü her zaman seve-seve ve amansızlıkla yerine getirmiş, her defa bu emellerin doğal sonucu gibi milli yenilgi ve trajediye yakalanmışlar.