Azerbaycan

Urartu kaynaklarında Karabağ`ın doğu bölgesi Urteh-Urtehini adlanmıştır. Bu arazinin sonraki adı olan Artsah Urtehi`den alınmıştır. Yerel kaynaklara göre bu arazi Albanya olarak gösterilir, ahalisi utiler, sodiler, aynianlardir. Hatta Udinlerin kendileri de I Pyotr adına gönderdikleri malum mektupta yazırdılar:`Biz beyazkanlılarız ve milliyetce Utileriz`. A.C.Mnatsakanyan eserlerinde udinlerin ermeni kökenli olduklarını ve dillerinin eski ermenice olduğunu kaleme almıştır. Bu sorunla yakından ilgilenen İ.M.Dyakonov`a göre eski Ermenice Ermenistan yaylasının yerel halkın dillerine kohum olmamış, kenardan getirilmiştir. Yine başka bir eserinde yazıyor ki, Ermenice`nin ecdatlarının ilkin taşıyıcıları toplumu kabul etmeğen, yardımcı çiftçilikle uğraşan ve toplum sınıflarını tanımayan hayvancılıkla uğraşan insanlar gibi Ermenistan yaylasına gelmişler. Yine kaynaklara göre ermeniler bu arazilere Zakafkasya Artaksiyan`nın ve Zondiya`nın işgalcılık savaşları sonrası yani M.Ö.II y.y`dan sonra gelmeleri mümkündür. Ermeni etnosunun bu arazilerde oluşmadığı kesindir. Onalr Yukarı Ferat vadisin arazisinde, M.Ö. I biniiliğin I yarısında. Ortaya çıkmıştır.Yukarıda yazılı bilgileri göz önüne alarsak sözkonusu devirde Artasah halkının albanlar, topraklarının is Alban toprakları olduğunu görürüz. Bu gerçeği Leo,S.T. Yeremyan, A.G.Sukiasyan da onaylayarak bu toprakların eski Albanya`nın Sağ sahili-Artsah ve Utik vilayetlerinin olduğunu bildirmişler.

I asrın başlarında Roma-Sasani savaşları zamanı Albanya kendi bağımsızlığını koruya bilmiştir. Bu savaşlar döneminde Karabağ arazisi etnik ve politika açısından bağımsız Albanya Çarlığı`nın Ubiya-Alban bölgesi şeklinde kalmıştır. Bu arazinin sömürülmesi ve ermenileştirilmesi daha sonraki olaydır.
Şimdiki Yukarı Karabağ`ın ermeni feodalları tarafından işgal edilmesiyle ilgili Akad.İ.A.Orbelide yazmıştır:` Halkının ermenileşmesi hakkında Akad. S.T.Yeremyan yazırdı:` Yukarı Karabağ siyasal bakımdan I .y.y`da tamamen Alban Erşagileri`ne, VII-VIII y.y`da ise knyazlara-Meranitler`e bağlı idi. VIII y.y`da Arapların işgali sonucu Alban Çarlığı çökertildi. Bu devir, ermeni kilisesinin aktif üyesi olduğu trajedik olayları Alban etnosunun giderek bozulmasına ve sonralarsa ermenileşmesinin temelini oluşturdu. Fakat, Alban etnosu yaşıyordu, hatta IX y.y`da Albanya Çarlığı kısmen, hem de Artsahın arazisind yeniden açıldı. XII_XIIIy.y.`da Artsah ve Utiye bölgesind e `Eski Albanya`nın bir kısmı olan Haçin Knyazlığı`nın yükseldiğini Akad. İ.A.Orbelide bile onaylamıştır. `Albanya`nın Çarı` ve Albanya hudutlarının hükümdarı adlanan bu knyazlığın yükseliş devri Hasan Celal`ın devrine (1215-1261) rastlanır. O`nun hükümranlığı devrinde sonralar Albanya`nın başkent kilisesine dönüşen Gonzasar Kilisesi yapıldı. Orta Çağlar`da Yukarı Karabağ bölgesi Karabağ Beylerbeyliği`ne bağlı idi. Sonralar XVIII-XIX y.y.`da başlarında Karabağ hanlığı`nın etrkibine dahil edildi. Yukarı Karabağ halkının bir kısmının sonralar ermenileştirilmesi olayını ermeni yazarı S.T. Yeremyan bile onaylamıştır. II Rus-Ermeni savaşı zamanı (1826-1828) rus ordusunun zaferinin hiç bir kuşku doğurmadığı bir devirde H.B.Lazarev Çar hukunetine bir proje sunmuştur. Projeye uygun olarak 21 Mart 1828 yıl tarihinde I Nikolay`ın kararı ile `Ermeni vilayeti` adı altında yönetim dairesi açıldı. Rusya ve İran arasında imzalanmış Türkmençay Anlaşması`na göre genellikle ermeniler bu arazilere serbest şekilde girip-çıka bilirlerdi. Bu devirlerde Karabağ`ta Azeri halkı kuşkusuz ermenilerden sayca çok idi. 1810 yılında resmi bilgilere göre Karabağ vilayetinde 12000 ailelik halk yaşamıştır. Bunların içinde 2500 ermeni ailesi de vardı. Bu bilgi 1979 yılında Yerevan`da yayımlanan `Prisoedinenie vastoçnoy Armenii kı Rossii`(Doğu Ermenistan`ın Rusya`ya Birleştirilmesi) (cilt I, s.562) onaylanmıştır. Karabağ`ın ermeni meliklerine gekdikte ise onlar aslında eski albanlar idi. Karabağ meliklerinin soyadlarından hiçbiri asilzade (naharar) ermeni nesilleri ile (kökleri) yakın değildir. Onlar köken ermeni asıllı olmayan yerel feodallar idi. Henüz XIX y.y`1ın I döneminin sonunda ermeniler Karabağ`ta sayca az idiler. 1823 yılında Karabağ eyaletinin hakiki müşaviri olan Magilyovski ve albay Yermolov tarafından düzenlenen projenin 1866 yıl tarihli Tiflis bilgisine göre Karabağ Hanlığı 90.000 kişiden oluşan bir şehir ve 600 `den fazla köyü olmuştur ki, bunların da toplam 150`i ermeni köyleri idi. Şuşa`da Azeriler ve 474 ermeniden oluşan yaklaşık 1048, köylerde ise 12,902 ve 43.311 kişi yaşıyordu. Bütün bunlar Nadir Şah`ın (XVIII.y.y`ın 30`lu yıllarında) İran`ın Horasan vilayetinden göçürülen Karabağ`ın Azeri elatlarına (çiftçilikle uğraşan) amansız divan tuttuktan sonra bu tür olmuştur. Yukarıda yazılı gerçekleri V.İşhanyan da onaylamıştır. O, `Narodnosti Kavkaza` (Kafkasya Halkları) (Petrograd, 1916 goda) eserinde yazmıştır. Yukarı Karabağ`ta yaşayan ermenilerin bir kısmı oborigenlerdir, eski alban kökenlidirler. Onlar için Azerbaycan toprağı takip ve tahtitlerden korunmak için bir barınak olmuştur. 1978 yılında eski mardakert`te ermenilerin Azerbaycan`ın bu bölgesine göçürülmesinin 150 yıllık yıl dönümüyle ilgili abide koyulmuştur.