Azerbaycan

XIX yüzyılın 30`lu yıllarından  sonra da ermenilerin yığınsal olarak Kuzey Azerbaycan topraklarına, nitekim onun tarihi arazisi olan Karabağ`a göç ettirilmeleri devam ettirilirdi. Tarihi araştırmalarda Zakafkasya`yadakı 1,3 mln. ermeninin 1 mln.-dan çoğu mahalli değildir. Tüm bunlara rağmen, 1916 yılından Karabağ`da (hanlık sınırları dahilinde) ahalinin yine de yaklaşık  % 51-i azerbaycanlı, % 46-i ise ermeni (yerli arnavut kökenli ermenilerle birlikte) idi. Göç ettirilen ermenilerin Karabağ`ın dağlık kısmında meskunlaştırılması daha geniş yer almıştır. Bu, mahalli olmayan ermenilerin kompakt şekilde bir yerde yaşamasını temin etmek amacıyla uygulanıyordu ve stratejik amaçlıydı. 

Ermenilerin kamu-daire sisteminde sağlamlaştırılması, göç ettirme yolu ile sayılarının mekanik şekilde arttırılması ve onların ekonomik potansiyelinin sağlamlaştırılması paralel şekilde gerçekleştiriliyordu. 

Bununla da çar Rusyası ermenilerin Kuzey Azerbaycan`a, nitekim Karabağ`a yığınsal şekilde göç ederek gelmesine ve burada onların kamu-siyasal, sosal-ekonomik ve kültürel kalkınması için geniş olanaklar sağladı. Çok geçmeden ermeniler Azerbaycan topraklarında "Büyük Ermenistan" hayalini gerçekleşmesi uğrunda açık mücadeleye başladılar. Adıgeçen hayalin temel kısımlarından biri de Karabağ, Erivan, Nahçivan ve diğer Azerbayan topraklarının yerli - azerbayanlı ahalisini mahvetmek ve onların yaşadıkları toprakları işgal etmek idi. Ermenilerin 1890`lı yıllardan itibaren Osmanlı devletine karşı yaptıkları haince saldırılar boşa çıktıktan sonra bu mücadelenin merkezi Kuzey Azerbayan`a geçdi.

Ermeniler 1905 yılından itibaren Azerbaycan halkına karşı yığınsal katliamları yaptılar. Ermenilerin azerbaycanlılara karşı katliampolitikası Karabağ`da daha korkulu şekil aldı.  Lakin 1905-1906 yıllarında yaptıkları katliamlar da ermenileri sakinleştirmedi. Onlar Birinci Cihan savaşının doğurduğu tarihi ortamı kullanarak yeniden mitolojik "Büyük Ermenistan" devleti yaratmağa gayret ettiler. 1915 yılında Osmanlı devletine karşı yapılan yeni isyanlarda istediklerini yapa bilmeyen ermeniler, esas güçlerini Güney Kafkasy`ada toplayarak ve çarizmin eşliğinde azerbaycanlılara karşı katliamları devam ettirmeye başladılar. Önce çar iktidarının devrilmesi (1917, şubat), sonra ise Rusya`da bolşeviklerin iktidarı ele alması ile (1917, ekim) Zakafkasya`da yaranan anarşi ortamında - uzun tarihi dönem zarfında Rusya ordusunda hizmet eden ermeni silahlı çeteleri daşnak-bolşevik grubu ile birleşerek azerbaycanlılara karşı katliamın yeni, daha korkunç dönemine başladılar. 1918 yılı martında Bakü`de başlanan ve tüm Azerbayan`ı kapsayan yeni yığınsal katliamlar Azerbayan halkına çok ağır darbe vurdu. Azerbaycan Halh Cümhuriyeti`nin kurulması ile Azerbaycan tarihinde yeni dönem başlandı. Azerbaycan Halk Cümhuriyeti Kuzey Azerbaycan`da silahlı ermeni haydut çetelerinin ve daşnak-bolşevik rejiminin Azerbaycan halkını tamamen mahvetmek planlarının önlemek için tedbirler aldı. Ancak her zaman ermeniler katliamı gerçekleştirmekde ısrarlı olmuşlar. XX yüzyılın sonundakı facialar bunu bir kez kanıtlıyor.