Azərbaycan Respublikası Qarabağ bölgəsi

  

XX yüzilliyin əvvəllərində erməni tarixçisi N.Adons ermənilərin mənşəyindən bəhs edərkən göstərirdi ki, e.ə.VII yüzillikdə kimmer tayfalarının axınları nəticəsində Kiçik Asiyada öz yerlərindən sıxışdırılan Friqiya erməniləri Fərat çayını keçərək yerli aramey əhalisi ilə qarışdılar. Gəlmə friqiyalıların aramey mənşəli aborigenlərlə qarışmasından erməni xalqının özəyi formalaşdı. Ermənilərin ikili adı - hayk və armenius onların özəyinin ikili tərkibi haqqında ən yaxşı sübutdur. Keçən yüzilliyin əvvəllərində başqa bir erməni müəllifi B.İşxanyan yazırdı: “Ermənilərin həqiqi vətəni… Kiçik Asiyadır, yəni Rusiya hüdudlarından kənardadır və Zaqafqaziyada bir neçə sırf erməni əyalətindən başqa (başlıca olaraq İrəvan quberniyasında) Qafqaz ərazisinin müxtəlif hissələrinə ermənilər yalnız son yüzilliklər ərzində səpələniblər”. 
Dağlıq Qarabağın (Arsaxın) Albaniyanın tarixi vilayətlərindən biri olmasını ilkin orta çağ erməni tarixçiləri Ananiya Şiraklı, Moisey Xorenli və b. təsdiq edirlər. Musa Kalankatlının “Alban tarixi”ndə Arsax ərazisində ermənilərin yaşaması haqqında heç bir məlumata rast gəlmək mümkün deyildir. 

1823-cü il Qarabağ əyalətinin kameral təsviri materiallarının tədqiqi göstərir ki, həmin dövrdə Qarabağ ərazisində bir şəhər, 629 kənd tipli yaşayış məskəni olmuşdur. Bu kəndlərin 436-sı azərbaycanlı, 161-i erməni, 2-si qarışıq, 30-u isə etnik mənsubiyyəti göstərilməyən kəndlərdir. 1823-cü il sayımında erməni yaşayan 2, hətta 1 evi olan məntəqələr də erməni kəndi kimi qeyd olunur. Bu fakt göstərir ki, etnik mənsubiyyəti göstərilməyən kəndlərin əksəriyəti türk mənşəli əhalidən ibarət olmuşdur.
Tarixi faktlar sübut edir ki, Rusiya-İran müharibəsi zamanı Qarabağ xanlığını yalnız türk mənşəli əhali tərk etmişdi. 1823-cü il kameral sayımı ermənilərin Qarabağı tərk etməsini demək olar ki, qeydə almamışdır. Əksinə, həmin sayım materialları göstərir ki, 1817-1823-cü illərdə Qarabağ xanlığına Xoy, Bəyazid, Van və İranın müxtəlif bölgələrindən erməni mənşəli əhalinin mühacirəti baş vermişdi. 1828-ci il aprelin 24-də Paskeviç köçürmə siyasətinə başçılıq edən Lazarevə köçkünləri böyük hissəsinin, xüsusilə də ən kasıbların Qarabağa aparılması göstərişini vermişdi.
Hələ 1911-ci ildə rus tədqiqatçısı N.Şavrov göstərirdi ki, 1828-1830-cu illər ərzində İrandan 40000, Türkiyədən 84600 erməni Zaqafqaziyaya köçürülərək, erməni əhalisinin yox dərəcəsində olduğu Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarında, xüsusilə də, Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsində və Göyçə gölü sahilində məskunlaşdırılmışdı. Şavrov yazırdı ki, hazırda Zaqafqaziyada yaşayan 1 milyon 300 min ermənidən 1 milyondan artığı gəlmə ermənilərdir.