Azerbaycan

Azerbaycan'ın Ermenistan tarafından işgal edilmiş büyüleyici ve güzel bölgesi, dünyada çok nadir ve harikulade iklime, bitki örtüsüne ve hayvanlar âlemine sahip olan Karabağ Küçük Kafkasya tabii vilayetinin en karakteristik parçasıdır. Karabağ Ermenistan'ın işgaline kadar kendisinin hayvanlar alemi ile Azerbaycan'ın kalan 4 tabii vilayetlerinden zengin biyoçeşitliliği ile avantaj oluşturmuştur. İşgal altındaki topraklarda bulunan fauna türleri arasında kara omurgalılar özellikle avantaj oluşturmuştur. Bu türler içerisinde Küçük Kafkasya tabii vilayetine dahil olan Dağlık Karabağ, Aran Karabağ arazilerine ait olan manzara ve biyotoplarda bulunan nadir ve soyu tehlikede olan türlerin kaderi daha çok endişe uyandırıyor.

Azerbaycan'da mevcut faunanın 25 bin türü eklem bacaklılar, 630 tür ise omurgalılar faunasına aittir. Tüm fauna 25630 türden ve yarım türden oluşmuştur.

Bu faunaya dahil olan ve Ermeni işgali altında kalmış Dağlık Karabağ ve çevre bölgelerin topraklarında 5307 çeşit fauna temsilcileri olmuştur ki, bu da genel faunanın % 20,7'sini oluşturur.

Bu koruma alanlarında fauna türlerinden canavar, çakal, yaban domuzu, porsuk, bezoar keçi, Karaca, tavşan ve çeşitli kemirgenler;

bıldırcın, tahtalı, güvercin, kekik, Turaç gibi kuşlara da rastlanıyordu. Ayrıca yasaklıklarda

1. yaban domuzu,

2. Boz ayı,

3. bezoar keçi,

4. Karaca,

5. canavar,

6. tilki,

7. çakal,

8. Leopar (olasılığı vardı) vb. küçük kemirgenler, kuşlardan tetra, bıldırcın, tahtalı, kekik ve yırtıcı kuşlar yerleşmişler.

İşgal altında kalmış bölgelerden biri de Daşaltı devlet yasaklığıdır. Yasaklığın oluşturulmasında temel amaç «Tophana" denen devlet orman vakfının ve burada bulunan Karaca, yaban domuzu, sincap, tavşan, canavar, tilki, çakal vb. hayvanlar, onlarla tür kuşun korunmasından ibaret olmuştur.

İşgal altındaki Dağlık Karabağ ve onun çevre bölgeleri (Laçin, Ağdam, Fuzuli, Zengilan, Gubadlı, Cebrayıl, Kelbecer) bölgelerinde yerleşik böcekler (hayvan) sınıfı İnsekta temsilcilerinden işgal altındaki Karabağ bölgesinde 70 türe yakını yerleşmiştir.

Dağlık Karabağ ve onun çevre bölgeleri doğal koşulları ve bitki örtüsü ile Azerbaycan'ın diğer bölgelerinden keskin biçimde farklılık göstermekle çok zengin omurgasız hayvanlar alemine sahiptir. Burada işgale kadar Dağlık Karabağ ve onun çevre ilçelerinde böceklerin yaklaşık 4500-5000 türü yayılmıştır. Bu türler Azerbaycan'da yayılmış genel eklem bacaklıların % 20'e kadarını oluşturmaktadır. İşgal altındaki topraklarda böcekler faunasının 56 türü nadir, endemik ve nesli tükenmek tehlikesi olan türler olduğu için çoğu özel olarak Uluslararası Doğayı Koruma Birliği'nin Kırmızı listesi`ne ve Azerbaycan'ın Kırmızı kitabı`na dahil edilmiştir.

Azerbaycan'ın hiçbir bölgesinde rastlanmayan endemik ve relikt, hatta fauna ve bilim için yeni olan omurgasız hayvan türleri oldukça fazladır. Bu fazlalık buranın sakinleri olan tüm omurgasız hayvan gruplarında kendini gösteriyor. İşte bu yüzden de Dağlık Karabağ ve onun çevre bölgeleri ilginç bir toprak gibi Azerbaycan etnomoloji uzmanlarının ilgi odağı olmuştur. Onlar bu bölgelerden, özellikle burada savaş başlanmamışdan önce kapsamlı araştırma çalışmaları yapmışlardır. Bu amaçla Ağdam, Şuşa, Ağdere, Hocavend, Kelbecer, Terter, Cebrayıl, Gubadlı, Zengilan, Füzuli bölgelerine düzenli geziler düzenlenmiş, çok şekilde omurgasız hayvan türü toplanmıştır. Toplanmış omurgasızlarının en geniş yayılanı ve zengin çeşit terkibine sahip olanı kelebekler ve böcekler olmuştur.

Malzemelerin tayini ve işlenmesi sonucunda kelebeklerden nadir ve nesli tükenmek tehlikesi olan 28 çeşitinin Dağlık Karabağ'da yayıldığı tespit edilmiştir. Bunlar:

1. sarımsı-gri Cybosia mesomella

2. sarı pelosi

3. koyu kaplan güve

4. güzel kaplan güve,

5. temiz kaplan güve,

6. Gri sarı kaplan güve,

7. Filip kaplan güvesi,

8. Hanım kaplan güve,

9. Siyah kaplan güve,

10. Karelini kaplan güvesi,

11. Daurica kaplan güvesi,

12. Sarı bant kaplan güve,

13. Beyaz bant kaplan güve,

14. Turan kaplan güvesi,

15. Setina kuhlweinii,

16. Litosia quadra,

17. Benekli Litosia quadra,

18. Mor kaplan güvesi,

19. Hera kaplan güvesi,

20. Hebe kaplan güvesi,

21. Çimenlik kaplan güvesi,

22. Kırmızı kaplan güve vb.

Ayrıca Dağlık Karabağ ve onun çevre bölgeleri topraklarında faydalı vöceklerden Brokonidler, Kalsidler, İknevmanidler ve Arıgiller yaygındır.

Maalesef, Ermeniler tarafından yapılan savaş sonucunda nadir ve nesli tükenmekte olan böceklerin yaşadığı biyotop ve biyosenozlar tahrip edilmiş, onların beslendiği bitkiler ve belirtilen yararlı böcekler yok edilmiştir.

Karabağ hem de iktiofaunası ile de zengindir. Şöyle ki, Azerbaycan'ın tatlı sularında yaşayan 62 tür balığın 14 türü işgale kadarki dönemde Dağlık Karabağ ve çevre bölgelerin iç su havzalarında yaşamıştı. Bu da genel tatlı su balıklarının % 22,6`i oluşturuyor. Buraya genellikle

1. forel 

2. khramulya,

3. Kür karakeçi balığı,

4. golyan balığı,

5. mursa,

6. Metachilus brandti,

7. Bıyıklı balık,

8. Kafkasya kefalı,

9. Kür akbalığı,

10. Kafkasya akbalığı,

11. mercanbalığı,

12. sazan,

13. Kür somon balığı vb. gibi blıqlar dahildir.

Azerbaycan'ın Ermeniler tarafından işgal edilmiş Karabağ bölgesinde ülke amfibiler faunasını oluşturan 10 çeşit suda-karada yaşayanların 4 türü (%40) ve sürüngenler faunasını oluşturan 62 türden 35 türü (% 53) meskunlaşmıştır. Bu türler şunlardır:

1. Yeşil,

2. kara kurbağası,

3. göl kurbağası,

4. ağaç kurbağası,

5. Küçük Asya kurbağası,

6. Hazar kaplumbağı,

7. Akdeniz kaplumbağı,

8. Kafkasya karıncayiyeni,

9. çayır yılanı,

10. kör yılan,

11. Batı pitonu,

12. Su yılanı,

13. Zakafkasya coluberi,

14. Kahverengi yılan,

15. Engerek vb

Azerbaycan'ın memeliler faunasını oluşturan 107 tür hayvandan işgal altındaki Dağlık Karabağ ve çevre bölgelerin topraklarında 61 türü meskunlaşmıştır. Bu ise işgal altındaki Dağlık Karabağ ve çevre ilçelerinde Ermeni saldırısına kadar çevredeki memeliler faunası Azerbaycan'da mevcut olan fauna türlerinin % 57`sini oluşturuyordu. Memeliler sınıfına (Mammalia) dahil olan türler şunlardır:

1. böcek yiyengiller,

2. ak karınlı kirpi,

3. Küçük köstebek,

4. Kafkasya sivri faresi,

5. Küçük beyaz diş,

6. Küçük nalburun,

7. Adi uzunkulak yarasa,

8. Üçrenk kulaklı fare,

9. Küren akşamcı yarasası,

10. İran sincabı,

11. Hindistan oklukirpisi,

12. Bayağı yediuyur,

13. Küçük Asya arap tavşanı,

14. Gri keme,

15. Siyah keme,

16. Yaban faresi,

17. Avrupa kar faresi,

18. Porsuk,

19. Boz ayı,

20. Canavar,

21. Çakal,

22. Tilki,

23. Leopar,

24. Talış kedisi,

25. Kafkas orman kedisi,

26. Vaşak,

27. Yaban domuzu,

28. Karaca vb.

İşgal altındaki topraklarda Ermeni saldırısına kadarki dönemde başka grup hayvanlara oranla kuşlar faunası daha zengin olmuştur. Şöyle ki, Azerbaycan'da mevcut olan 367 tür kuşun söz konusu arazide 200 türüne rastlanıyordu. Kuşların toprak üzere dağıtılması gayri eşittir. Bu ise Azerbaycan ornitofaunasının % 54,4`nü oluşturuyordu.

Yüksek dağlık kısımlarda (deniz seviyesinden 2000 m'den yüksek araziler) kuşların yaşam biyotopları sarp kayalardan, taş yığınlarından, alp ve subalp çimenliklerinden oluşmuştur. Bu kısımlarda:

1. Hazar ürkekliği,

2. sakallı akbaba,

3. Kaya kartalı,

4. mezar kartalın,

5. Büyük orman kartalı,

6. Küçük orman kartalı,

7. siyah grifon,

8. tetra kuşuna,

9. Kızıl akbaba,

10. kuzgun,

11. İzmir yalıçapkını,

12. bıldırçın,

13. kekik,

14. dağ Baykuşu`na vb. rastlanıyordu.

Dağ ormanlarında (deniz seviyesinden 400-2200 m yükseklikte) 100'den fazla kuş türü yaşıyordu. Burada yaşayan kuşlara

1. bayağı atmaca,

2. bayağı çakır kuşu,

3. adi doğan,

4. tetra kuşunu,

5. Ağaçkakan 'lar,

6. sultanı,

7. orman serçesini vb. gösterebiliriz

Dağ eteği seyrek kuraklık orman ve çalılık alanlarında

1. gri kekike,

2. Üveyir,

3. karabaş Yulaf kuşuna,

4. alaçehre,

5. bez silviye,

6. siyah karatavuğa vb. türlere rastlanıyordu.

Araz boyu bozkır ve sahralarda ise:

1. çobanaldatan,

2. Karakaş,

3. bağugala,

4. Angut,

5. gri,

6. hotoz,

7. tarla ve kırsal toygarlar,

8. Turaç,

9. bıldırcın,

10. siyah kanatlı bataklık kırlangıcı

11. küçük toykuşuna rastlanılıyordu.

Göç Zamanı gösterilen yerlerde kuşların tür içeriği daha zengin oluyordu. Küçük karga, sığırcık, tarla yulaf kuşu vb. yırtıcı kuş türleri çok sayıda oluyordu.

Ermeniler tarafından işgal edilmiş bölgelerde yaşayan bazı kuşlar Azerbaycan'ın Kırmızı Kitabı`na ve Uluslararası Doğayı Koruma Birliği'nin Kırmızı Listesi'ne dahil edilmiştir. Onlar 22 çeşittir:

1. siyah leylek,

2. nehir karakuşu,

3. beyaz kuyruk,

4. deniz deltası,

5. bayağı çakır kuşu,

6. Türkistan tüküyü,

7. Kaya kartalı,

8. Büyük orman kartalı,

9. mezar kartalı,

10. Berkut,

11. sakallı akbaba,

12. gala akbaba,

13. yılan kartalı,

14. bozkır tuygunu;

15. belobam doğanı,

16. kızıl kerkenez,

17. kafkasya tetrası,

18. tural,

19. çiv gaga bezdek).

Zengin doğası, flora ve faunası ile farklılık gösteren Karabağ'da nadir ve endemik kuş türlerinin yanısıra, soyu tükenmekde olan kuş türleri de çeşitli koruma alnalarında ve yasaklıklarda muhafa edilmiştir. Fakat Ermeni saldırısı binlerce insan hayatına ve arzularına son vermekle beraber, güzel doğa incilerini de imha ederek, bununla sadece vatanımıza yok, hem de tüm dünyaya bedeli olmayan zarar vurmuştur. Bu nadir kuşların sadece bir kısmı aşağıda verilmiştir:

Ermeni işgaline maruz kalmış Dağlık Karabağ ve onun çevre bölgelerinin arazisi Azerbaycan'ın en zengin biyoçeşitliğe sahip olan Küçük Kafkas tabii vilayetine düşüyor. Görüldüğü gibi, böceklerden başlayarak memeliler faunasının temsilcilerine kadar nadir, soyu tükenmekte olan türlerin çeşitliliği, aynı zamanda Kafkasya ve Azerbaycan arazisi için endemik, relikt, Uluslararası Doğayı Koruma Birliği'nin Kırmızı Listesi'ne dahil edilmiş fauna türleri genel olarak bu doğal vilayette yaşayan hayvanların % 25-30`ni oluşturur. Bu tür endemiklik Karabağ arazisinin sadece Azerbaycan'ın değil, bütün Kafkasya bölgesinin yeni türlerin oluşum bölgesi olduğunu gösteriyor.