Azerbaycan

1988 Şubat'ında Dağlık Karabağ'da Ermeni ayrılıkçılığının faal safhaya geçmesinin yanısıra Erivan'da da kitlesel mitingler başlandı. Miting katılımcıları "Ermenistan'ı Türklerden temizlemeli!", "Ermenistan sadece Ermeniler içindir!" gibi sloganlar seslendirirlerdi. Mitinglerin üçüncü günü Erivan'da salim kalmış tek cami binası ve Azerbaycanlı ortaokulu, Cafer Cabbarlı namına Erivan Azerbaycanlı Dram Tiyatrosu'nun malzemesi yakılmıştır. Erivan'da bu olaylara karşı itirazını belirten Azerilerin evleri ateşe veriliyor. Azerbaycanlıların Ermenistan'dan toplu şekilde sınırdışı edilmeleri başladı. Bu sınıdışı yapılmaları Azerbaycanlıların toplu katliamları, acımasız şiddete maruz kalmaları ile gerçekleştiriliyordu. Ermenistan'dan Azerilerin zorunlu olarak kovulması, evlerine ateş vurulması, aynı zamanda Dağlık Karabağ'da Ermeniler tarafından Azerilere karşı saldırıların başlaması Azerbaycan'da da öfke ve gazaba sebep oluyordu.

Böyle bir zamanda Ermeniler dünya kamuoyunu Azerbaycan'a karşı kışkırtmak, Ermenistan'dan kovulan yüzbinlerce Azerbaycanlılar üzerinden dikkati saptırmak ve Dağlık Karabağ'ın Azerbaycan'dan koparılması planlarını gerçekleştirmek için Sumgayıt`da Ermenilere karşı kitlesel imha planları düzenlediler. 28-29 Şubat 1988 yılında şehirde kitlesel kargaşıklık başlandı. Bu kargaşıklık sonucu 32 kişi, aynı zamanda, 26 Ermeni, 5 Azerbaycanlı ve 1 lezgi öldürüldü.

Uzun yıllardır Ermeni tarafı kendi bölücü ve işgalci politikalarına, Hocalı soykırımına ve Azerbaycan topraklarında işlenen diğer suçlara hak vermek için Sumgayıt olaylarına dayanıyor. Azerbaycan topraklarının % 20'sini işgal etmiş ve etnik temizlik politikasını uygulayan Ermenistan, Sumgayıt olaylarını "Azerbaycan'ın düzenlediği amaçlı eylem" olarak takdim ediyor. Henüz 1988 yılında başlanmış bu propaganda kampanyası dünya kamuoyuna Azerbaycanlıların Ermenilere karşı gaddarlığı, Ermenilerin Azerilerle bir devlet içinde birlikte yaşamalarının mümkün olmadığı görüşünün aşılanmasına yöneliktir. Ermenistan Sumgayıt olaylarına dair uydurma gerçeklere dayalı propagandasını 23 yıldır devam ettirerek bu olayların temel organizatörlerinin işte Ermeniler olduğu konusunda kesin kanıtları önemsemiyor.

Oysa bu olaylarla ilgili o zaman SSCB Savcılığı ve Devlet Güvenlik Kurumu tarafından yapılan soruşturma sırasında gerçek organizatörlerin işte Ermeniler olduğu ortaya çıktı. Soruşturma malzemelerinde Sumgayıt olaylarının temel organizatörü gibi 1959 doğumlu Eduard Robertoviç Grigoryan isminde Ermeninin olduğu çok sayıda tanık ifadeleri, kesin kanıtlarla doğrulanmıştır. Soruşturma sırasında bu olaylarda öldürülen 26 Ermeni'den 6 `nı işte E.Grigoryan`ın bizzat öldürdüğü tespit edildi. Ayrıca soruşturma sırasında ortaya çıktı ki, olayın organizatörleri arasında E.Grigoryan`ın kardeşleri, nitekim Ohanyan, Samoylov ve Pavlovski soyadında diğer Ermeniler de yer almıştır. Olaylarla ilgili 444 kişi mahkemeye çıkarılmış, onlardan 400 kişiyi 10-15 gün cezaevinde tutulmuş, 94 kişi çeşitli süreçlere hapis cezasına, bir kişi - Ahmed Ahmedov ise kurşuna dizilmeye mahkum edilmiştir. Soruşturma A.Ahmedov`un eylemlerin ana organizatörü gibi suçlu bilse de onun suçunu ispat etmek için tutarlı deliller olmamıştır.

Soruşturma malzemelerinden 1959 doğumlu, önceleri 3 kez yargılanıp üst üste 9 yıl 2 ay 13 gün hapishanelerde yatmış Ermeni uyruklu Grigoryan Eduard Robertoviç kitleyi kışkırtan, genellikle yeniyetmelerden ve çeşitli suç unsurlardan oluşan grupları ayrılıkçı "Karabağ" Komitesi'ne ve "Krunk" Cemiyeti'ne para vermeyi reddeden Ermenilerin yaşadıkları evlere yönlendiren esas kişi olduğu bilinmektedir. Grigoryan pogrom ve diğer cinayetlere faal katılmış ve bizzat 6 Ermeniyi katletmiştir. E.Grigoryan Sumgayıt olaylarından dolayı tanık olarak tesadüf sonucu saklanılmış. Fakat soruşturma sırasında mağdur Ermeni kızlar - Marina ve Karina Mejlumyan kardeşleri, onların annesi Roza Mejlumyan tarafından tanınmıştır. Grigoryan`ın aslında olayların aktif katılımcısı ve organizatörlerinden olduğu belirlendi. Sonuçta soruşturma ekibi onun hakkında tutuklama kararı almıştır.

Grigoryan`ın 6 Ermeni'yi bizzat öldürdüğü soruşturma tarafından ispat edilse de Ermenilerin SSCB mahkemesine etkisi, bu eylemlerin arkasında duran güçlerin rolü nedeniyle kendisine toplam 12 yıl hapis cezası kesilmiş, cezasını çekmek için Ermenistan'a gönderilmiş ve birkaç yıl sonra serbest bırakılmıştır. Sonradan Azerbaycan emniyet kurumları tarafından yapılan soruşturma ise olaylarda Grigoryan`ın yanısıra 2 kardeşi de aktif katıldıkları tespit etmiştir. Soruşturmanın çok sayıda tanık ifadeleri gereğince tespit ettiğine göre Eduard Grigoryan ve kardeşleri Sumgayıt olayları sırasında Dağlık Karabağ'dan olan Ermeni gizli ajanları ile irtibata geçmiş, onlardan aslen Karabağlı olan, Ermeni ayrılıkçılığını kabul etmeyen, onların fonlarına para yatırmayan Ermenilerin ev adreslerini tespit etmiştir. 27 şubat gününde kendi çetesi ile Sumgayıt`da Ermenistan'da Azerilere karşı şiddet hareketlerine karşı mitinglerinin yapıldığı meydana giderek orada kendisini "Gafan`dan gelmiş Azerbaycanlı" gibi sunmuş. E.Grigoryan Gafan`da Ermenilerin Azerileri toplu şekilde katletmeleri hakkında konuşama yaparak kitleyi Sumgayıt`da yaşayan Ermenilerden öç almaya seslemiş. Daha sonra o "bende Ermenilerin listesi var, nereye gitmek gerektiğini biliyorum" diyerek yaklaşık 100 kişilik grup ile Ermeni evlerinde pogroma başlamıştır.

Mağdur Sumgayıt sakini L.Meclumyan`ın Sumgayıt olaylarına ilişkin düzenlenmiş soruşturma grubuna verdiği ifadeden: "Grigoryan benim evime girdi, kırdığı sandalyenin ayakları ile hasta anneme darbe indirdi, bu zaman ben bir kaç kez direnmeye çalıştım, ancak kadın olduğum için gücüm yetmedi, o , beni yere yıkarak zorlamağa başladı ". Olaylarda yer almış Necefov soyadlı kişinin ifadesinden: "Grigoryan tarafından organize edilen grup Emma adlı Ermeni kadının 512 sayılı evine girid, hemen onu çıplak soyundurdular ve Ediz Grigoryan onu bu durumda sokağa çıkartmayı önerdi, sonra onun katılımıyla Emma vahşice öldürüldü". Soruşturma malzemelerindeki diğer vakada ise şöyledir: "E.Grigoryan kendi çetesi ile birinci mikrobölgede M.Petrosyan`ın evine girmiş, direnmek isteyen ev sahibine başından darbe indirerek halsiz duruma düşürmüştür".

Sumgayıt faciası sırasında yüzlerce Azerbaycanlı ailesinin kendi hayatlarını tehdit karşısında koyarak, Ermeni komşularını öfkelenmiş kitlenin tehlikesinden kurtarmaları hakkında basında çokca yazılmıştır. Aynı zamanda Sumgayıt`ı terkeden Ermeniler de Ermenistan Savcılığı tarafından bu olaylarla ilgili yapılan soruşturmaya verdikleri ifadelerde Azerilerin onları nasıl korudukları konusunda birçok vakalardn bahsetmişlerdi. Bu vakalar Ermenistan Savcılığı`nın soruşturma dosyalarında var.

Sumgayıt olaylarına ilişkin yapılan soruşturma araştırmaları sonucunda bu olayların düzenlenmesinde SSCB Özel istihbarat kurumlarının da yardımının olduğu kesinleşmiştir. Bu konuda kuşkular ve bilgiler henüz 1989-1990-cı yıllarda yapılan soruşturma sırasında ortaya çıkmıştır. Öyle ki, o zaman başlanmış ceza davası dosyalarında Sumgaytı`da pogromlar yapmış gruba başkanlık yapan, Ermenilerin öldürülmesine, zorlanmasında, emlaklarının imha edilmesinde aktif rol alan Ermeni Eduard Grigoryan`ın kitlesel karışıklıklar sırasında şüpheli kişilerle görüşmesi, onlardan Sumgayıt`da yaşayan Ermenilerin listesini alması, olaylar sırasında kendi çetesi üyelerine alkollü içecekler ve psikotrop ilaçları dağıtması konusunda yeteri kadar ifadeler olduğu halde, bu bilgiler SSCB Savcılığı`nın soruşturma ekibi tarafından araştırılmamış, tam aksi, toplu eylemlerin organizatörlerini açığa çıkaran bilgiler ve kanıtlar gizli tutulmuştur. Ayrıca Sumgayıt`da de yaşanan karışıklık sırasında tutulan Ermeni soyadını taşıyanlar hakkında hiçbir araştırma yapılmamış, onlar hemen "mağdur" taraf gibi salıverilmiş ve bazıları ise sorumluluk dışında kalmışlar.

2011 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Sumgayıt olayları ile ilgili ceza davası soruşturmasının yenilenmesi konusunda talimat vermiş. Soruşturma grubuna Baş savcının yardımcısı başkanlık yapıyor. Bu yenilenmeden sonra soruşturma grubu tarafından Sumgayıt olaylarının birçok tanıkları, SSCB Savcılığı`nda soruşturma grubuna giren sorgu yargıcları sorguya çekilmişlerdi. Araştırmalar bu olayların siparişçileri ve organizatörlerinin Sovyet yönetiminde temsil edilen ermnenici daireler, Ermeni milliyetçileri ve ayrılıkçılarının olduğunu onaylıyor.